زمین سبز و آسمان آبی با بیهوشی

زمین سبز و آسمان آبی با بیهوشی

استادیار و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی قم

چاپ شده در روزنامه سپید مورخ ۱۳۹۵/۰۸/۲۵

همیشه پیشرفت علم و دانستن نادانسته‌ها با بهتر شدن کیفیت زندگی انسان‌ها همراه است. انسان تلاش کرده با شناخت ناشناخته‌ها و دست یافتن به دست نیافته‌ها برای خود زندگی بهتری بسازد. در زمینه پزشکی این پیشرفت‌ها بطور مستقیم با کیفیت زندگی او در ارتباط بوده و هرچه بیشتر دانسته بهتر و راحت‌تر زیسته است.

یکی از شاخه‌های نسبتا نوپدید طب و علم پزشکی آنستزیولوژی است که در باور عام به بیهوشی شناخته می‌شود. در توصیف این شاخه از علم همین بس که جراحی همه پیشرفت‌های شگرف دهه‌های اخیر خود را مدیون و مرهون آن می‌داند. بدون بیهوشی بسیاری از اقدامات تهاجمی و جراحی‌های امروزین هرگز انجام‌شدنی نبود و بی آن علوم جراحی به گستردگی امروز نبودند.

آنستزیولوژی اما با وجود نوبنیاد بودن و پیشینه‌ای کمتر از دو قرن، به قدری با سرعت و با شتاب رو به گسترش و پیشرفت است که بعید نیست از حیث ژرفای علم در اندک زمانی بسیاری از عرصه‌های دانش را کنار براند و قله‌های علم را تسخیر کند.

در گذر از همه این مقدمات اما، علم همیشه در کنار جنبه‌های مثبت برخی رویه‌های ناگوار نیز داشته و دارد که بشر را دچار نگرانی به ویژه در مورد آینده می‌‌سازد.

در مورد علم آنستزی یکی از معدود جنبه‌های نگران کننده، استفاده از هوشبرهای استنشاقی است که با افزایش مصرف به دلیل گسترش روز به روز تعداد و تنوع جراحی‌ها نگرانی‌هایی را در مورد آلودگی محیط به همراه دارد.

هرچند مهم‌ترین مقصر در تغییرات جهانی آب و هوا و گرم‌تر شدن زمین، گاز دی‌اکسیدکربن است، نگرانی‌هایی در مورد هوشبرهای فرار به ویژه هالوتان، انفلوران و ایزوفلوران وجود دارد. خوشبختانه به دلایل متعددی استفاده از هالوتان محدود شده و نگرانی‌ها بسیار کمتر از گذشته است، اما دیگر فرارها به ویژه ایزوفلوران به طور روزمره در اتاق‌های عمل مورد استفاده قرار می‌گیرد.

هوشبرهای فرار عموما در ساختار مولکولی خود دارای کُلُر هستند که به عنوان مخرب لایه اُزُن شناخته می‌شود. پایداری مولکول‌های هوشبرهای فرار هالوژنه موجب می‌شود این مولکول‌ها پس از رهایی، تا لایه استراتوسفر (دومین لایه بزرگ اتمسفر در بالای تروپوسفر و پایین مزوسفر که با داشتن ازن نقش مهمی در کاهش اثرات ناگوار پرتوهای خورشیدی دارد) سیر کنند و آنجا در اثر تابش فرابنفش خورشید شکسته شوند و از آنها کلرهای آزاد رها شود که به عنوان کاتالیست ازن شناخته شده و موجب تخریب آن می‌شوند.

نقش کنونی هوشبرهای فرار هالوژنه در تغییرات آب و هوایی در مقایسه با دی‌اکسید کربن قابل اغماض است، چرا که غلظت آنها در جوّ بسیار ناچیز است اما افزایش سال‌های استفاده از آنها از یک سوی و پایداری مولکولی آنها از دیگر سوی، نگرانی‌هایی را برای سالیان دور آینده به دلیل اثرات تجمعی این گازها برانگیخته است.

اما مسوولیت ما در برابر آیندگان
متخصصین بیهوشی و مراقبت‌های ویژه که امروزه متخصص در طب پیرامون عمل هستند و نقش به‌سزایی در درمان بیماران دارند، در قبال آینده زمینی که فرزندان ما بر آن خواهند زیست، مسوول هستند.

یکی از راه‌های کاهش خطر در این مورد که در سال‌های اخیر مورد توجه متخصصین بیهوشی بوده، استفاده از هوشبرهای درون وریدی و اجتناب از هوشبرهای فرار بوده است. هوشبرهای نوپدیدی چون پروپوفول این امکان را فراهم آورده‌اند که بتوان از مصرف هوشبرهای فرار کاست.

اما بر هیچ آنستزیولوژیستی پوشیده نیست که هوشبرهای فرار گاه آنچنان برتری‌هایی دارند که استفاده از آنها را برای بیمار ناگزیر می‌گرداند. در این مورد اما چگونه می‌توان هم از مزایای فردی این داروها استفاده کرد و هم خطرات آتی آنها را به کمترین اندازه ممکن رساند؟

پاسخ این پرسش چه بسا رویکرد جدیدی باشد که در آنستزی نوین با عنوان Low Flow Anesthesia شناخته می‌شود.

در «بیهوشی با جریان اندک» به جای جریان‌های معمول ۲ تا ۶ لیتر در دقیقه از جریان‌هایی به اندکی یک لیتر در دقیقه استفاده می‌شود. مفهوم این رویکرد کاستن از جریانی (اکسیژن، نیتروس اکساید و هوا) است که کار حمل هوشبرهای فرار را بر عهده دارد. البته اجازه دهید در این اندک مجال به اثرات ناخواسته گاز نیتروس اکساید بر محیط اشاره‌ای نکنیم که آن خود حدیث مفصلی دارد!

کاهش جریان هوای مورد استفاده طی بیهوشی علاوه بر کاهش آلودگی محیط به کاهش هزینه‌ها نیز خواهد انجامید، آنچنان که طبق برخی پژوهش‌ها صرفه‌جویی از این طریق گاه می‌تواند تا ۷۵ درصد هزینه‌های استفاده از هوشبرها باشد که در دید کلان رقم و عددی قابل توجهی خواهد بود.

کاهش آلودگی محیطی، در پی استفاده از جریان کاهش یافته گازها طی بیهوشی، از دیدگاه دیگری نیز می‌تواند مهم باشد و آن استنشاق کمتر این گازها توسط کارکنان اتاق عمل است که هرچند زیان‌های شناخته شده‌ای برای آن تا به امروز وجود ندارد، در هر حال همواره احتیاط شرط عقل است. این مورد اخیر البته شامل نیتروس اکساید نمی‌شود که خطرات شناخته‌شده‌ای دارد!

نیتروس اکساید امروزه به عنوان گاز عمده تخریب کننده لایه ازن و دارای اثرات گل‌خانه‌ای و موثر بر گرمایش زمین شناخته می‌شود که استفاده از آن را با چالش‌هایی جدی روبرو ساخته است.

همچنانکه متخصصین بیهوشی و مراقبت‌های ویژه در اتاق‌های عمل پایش سلامت و حیات بیماران را بر عهده دارند و اندک غفلت آنها تبعات ناگواری را برای بیماران در پی خواهد داشت (به سان دروازه‌بانانی که موفقیت آنها معمولا دیده نمی‌شود اما کوچکترین غفلت آنها بارها مورد نقد قرار می‌گیرد و در خاطره‌ها می‌ماند)، انجمن بیهوشی به عنوان نماینده علمی این صنف رسالت خود را با برگزاری کارگاه‌های علمی و آموزشی و یادآوری این مهم به متخصصین بیهوشی در اقصی نقاط این سرزمین پهناور آغاز کرده تا نقشی هرچند اندک در داشتن «زمین پاک، آسمان آبی» ایفا کند.

*برای مشاهده این مطلب در سایت روزنامه سپید اینجا کلیک کنید.